اصول و قواعد خوشنویسی نستعلیق

• نقطه لوزی : عبارت است از اثر دَم قلم (دهانه قلم یا زبانه قلم) بر روی کاغذ تا به حدی که شبیه یک مربع با اضلاع تقریباً مساوی یا اندکی کمتر را تشکیل دهد.
• الف بنیادی : خط مستقیم و قائمی است که طول آن برابر تعداد معینی نقطه لوزی است که از راس به هم چسبیده اند و تعداد آن ها بنا به سبک نگارش از 5 تا 7 است.
• دایره مبنا : قطری برابر الف دارد و همانند الف مبنا شکل هندسی بنیادی را تشکیل می دهد.

همچنین ابن مقله بنیان و اساس قواعد کلی و عمومی خط را اینچنین مطرح کرده است:

خط دارای “حُسن تشکیل” و “حُسن وضع” است.

• حُسن تشکیل: اندازه و بهره هر حرفی از خطوط هندسی، سطح و دور، بلندی و کوتاهی، باریکی و کلفتی، راستی در خطوط مایل و قائم و افقی، و ارسال که در نتیجه قاعده اصول و نسبت از آن پدید می آید.
• حُسن وضع: پیوند دادن حروف پیوندپذیر (حروف متصل)، جمع آوردن حروف منفصل با حروف دیگر و قرارگرفتن کلمه ای در مجاورت و نزدیکی کلمه ای دیگر، نظم سطور، رعایت جای کشیده ها و مدها، از بیان اجزا (قاعده ترکیب و کرسی به دست می آید.

زحمت ها و کوشش های ابن مقله به آنجا انجامید که پس از او خطاطان دیگر از بیانات وی بهره بردند و قواعد خط(هشت گانه، دوازده گانه و بیشتر) را با تغییر الفاظ بیان داشتند.

پس از ابن مُقله خوشنویسان بزرگ و اهل فنی همچون: علی بن هلال معروف به ابن بّواب، یاقوت مستعصمی، میرعلی تبریزی، میزرا جعفربن علی تبریزی، سلطان علی مشهدی، باباشاه اصفهانی و … به تکمیل و توسعه این قوانین پرداختند. میرعماد(961-1024هـ­.ق) در رسالۀ “آداب المشق” که به منسوب به ایشان است اجزای خط را به دو دستۀ:تحصیلی و غیرتحصیلی تقسیم میکند. برای تحصیلی دوازده جزء و برای غیر تحصیلی پنج جزء برمی­شمارد.

• اجزای تحصیلی: 1.ترکیب 2. کرسی 3.نسبت 4.ضعف 5.قوّت 6.سطح 7.دور 8.صعودمجازی 9.نزول حقیقی 10.اصول 11.صفا 12.شأن
• اجزای غیرتحصیلی: 1.سواد 2.بیاض 3.تشمیر 4.صعود حقیقی 5.نزول

ترکیب:

قاعده ترکیب به معنای آمیزش معتدل و موافق حرف، کلمه، جمله، سطر، دوسطر، یا بیشتر با هم است که هنرمند خوشنویس برای ایجاد هماهنگی و مطابقت بین بخش های مختلف اثر خود به کار میبرد. ترکیب در حرف و کلمه را “ترکیب جزئی” گفته­اند و آن حُسن آمیزش شکل­ها و خوبی حرکات در حرف و یا کلمه است. ترکیب در جمله و مصراع و سطر و چند سطر را “ترکیب کلی” نامیده­اند و آن حُسن مجاورت و قرار منظم و مرتب آنها در کنار یکدیگر است، به طوری که همۀ اجزای آن با هم، هماهنگی و وضع معتدل و خوبی داشته باشند.

کرسی:

“کرسی” در لغت به معنای تکیه گاه، نشستگاه و تخت است و در خوشنویسی به جایگاه حروف و کلمات نسبت به خط زمینه اصلی گفته می­شود. خط صاف و مستقیمی که خوشنویس ترسیم میکند یا در نظر میگیرد تا کلمات و حروف را به میزان آن  به صورت قرینه و برابر و معادل هم، در سطر مرتب و جایگزین سازد.

نسبت:

این قاعده در خصوص رابطۀ منطقی حروف و کلمات و چگونگی اجرای آنها و رعایت اندازه های هر یک با توجه به اندازه قلم(دانگ قلم) و پیوند ناگسستنی حروف، کلمات و کیفیت هم نشینی آنها در صفحه بحث می­کند.

ضعف:

در آغاز بعضی از حروف و در وسط بعضی دیگر و گاهی انتهای حروف که جزئی از نیش قلم برای نوشتن به کار می­رود، آن را “ضعف قلم” گویند. به عبارت دیگر ضعف منجر به تیزی و تندی حروف و کلمات می شود و میزان آن بستگی به نیس قلم (انحراف به هنگام قطّ زدن) دارد. به عبارتی میتوان گفت تمامی حرکاتی که پهنای آنها کمتر از تمام قلم باشد ضعف اطلاق میشود.

قوّت:

هر حرف هنگام نوشتن، یک نقطه آغاز و یک نقطه پایان دارد. حد فاصله نقطه آغاز و پایان، قسمتی است که قلم هنگام نوشتن، به قوّت و یا اینکه به صورت کامل بر سطح کاغذ می نشیند. هرگاه در اجرای حروف و کلمات از تمام پهنای قلم استفاده شود اصطلاحا قوت گویند. این قاعده بیشتر در بخش میانی کشیده ها، دوایر و حروف تخت مصداق عینی می­یابد.

سطح:

در خوشنویسی تمامی حرکات و اجرای حروف و کلمات روی خط زمینۀ محوری را سطح میگویند. سطح به سه شکل عموی، افقی، مایل نمود پیدا می­کند.

دور:

حرکات دورانی و چرخشی قلم را در اجرای حروف و کلماتی مانند: ج، س، ل، یکی، جمع، و… را دور میگویند و به دو دسته “دور مستقیم” و “دور غیر مستقیم یا معکوس” تقسیم میشود. در “دور مستقیم” حرکت قلم از راست آغاز و به چپ ختم میشود.مانند: س، ص، ق، ل، ن، و، ی. در “دور غیر مستقیم یا معکوس” حرکت قلم از سمت چپ آغاز و به سمت راست ختم میشود. مانند: ج، چ، ح، خ، ع، غ

صعود:

واژه صعود از نظر دستوری مصدر و معنای آن “بلندی” و “فراز” است. در خوشنویسی اصطلاحاً به حرکت قلم از پایین به بالا “صعود” گفته میشود و دو نوع دارد. صعود حقیقی و صعود مجازی

1. صعود حقیقی:حرکت مستقیم قلم از پایین به بالا مانند حرف ” الف” در اتصالاتی چون: با،سا،حا و..
2. صعود مجازی: حرکت غیر مستقیم قلم از پایین به بالا مانند حرکات بخش پایانی دوایرمستقیم و غیرمستقیم را صعود مجازی می گویند.

نزول:

اصطلاحا به حرکت قلم از بالا به پایین اطلاق میشود. نزول نیز مانند صعود به دو دسته نزول حقیقی و نزول مجازی تقسیم می­شود.

1. نزول حقیقی: حرکت مستقیم قلم از بالا به پایین را “نزول حقیقی” میگویند.
2. نزول مجازی: حرکت غیر مستقیم قلم را از بالا به پایین “نزول مجازی” میگویند.

اصول:

میرعماد بر این باور بود که رعایت 9 قاعده(ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف،قوّت، سطح، دور، صعود مجازی، نزول حقیقی) به نحو احسن و با کیفیت مطلوب؛ قاعده اصول را تشکیل میدهد.

در خوشنویسی از دو اصل همیشه جداگانه سخن به میان می آید: صفا و شأن

صفا: از نظر لغوی به مفهوم “آب پاک و صاف و نیالوده” و همچنین “دوستی خالصانه” و یکرنگی که در فرهنگ های لغت آمده است و از نظر اصطلاحی کیفیت معنوی است که در خط تجّلی میکند و ریشه در صفای درونی خوشنویس دارد.

شأن: از نظر دستوری مصدر و به معنای “مقام و منزلت” و حاجت است. از دیدگاه خوشنویسی مرحله نهایی کیفیتِ هنری خوشنویس است که هرگز از تماشای اثر خود سیر نمیشود.

سواد و بیاض:

سواد به معنی “سیاهی” و بیاض “سفیدی” است. تناسب و رابطه میان سفیدی باقیمانده کاغذ با سیاهی مرکب، در ابعاد گوناگون اهمیت دارد. هنگام نوشتن، مقدار سیاهی و سفیدی حاصل آمده از نوشته در سطح کاغذ و نوشته را گویند که توازن آن  در صفحه رعایت شده باشد و جایی از صفحه به دلیل تجمع حروف و کلمات، سیاه یا به علت کمبود حروف و کلمات سفید نباشد. همچنین تشکیل مقدار سفیدی حاصل آمده از داخل حلقه های صاد، ضاد، ظا، فا، قاف، عین، جیم، ها و… را شامل میشود.